استکبار
دوره اول: استکبار سنتی و کهنه با محوریت بریتانیا
در استکبار کهنه به شکل مستقیم کشورهای شرقی یا در حال توسعه یا به قول آلفرد سووی «جهان سوم» با ضرب و زور نظامی فتح می شود و برای بهره برداری از نیروی کار ارزان قیمت، مواد اولیه و خام فراوان و بازار فروش پررونق به استثمار کشیده می شوند. در این نوع از استعمار، قدرت نظامی حرف اول را می زند. مصداق این شکل از استکبار، بریتانیا بود که بدلیل در اختیار داشتن قدرت دریایی بسیار قوی، معروف به نهنگ دریاها شده بود.
1. چرا انگلیس نماد دشمن و استکبار بود؟
اگر چه سه کشور اسپانیا، پرتغال و هلند در اکتشاف و تسلط سیاسی بر سایر مناطق جهان، پیشگام دیگر کشورهای اروپایی بودند؛ اما دیری نگذشت که انگلستان سرآمد دولت‌های استعمارگر شد. بریتانیای کبیر به عنوان نماد قدرت بلامنازعه در اوایل قرن هجدهم، از جمله نمادهای سلطه گر است که از تمامی شاخصه های یک قدرت استکباری برخوردار بود.
1-1. روحیه توسعه طلبی، اشغالگری و غارت گری
روحیه اشغالگری و توسعه طلبی در امپراطوری بریتانیا موج می زد، این روحیه باعث شد استعمار انگلیس گام‌های ابتدایی را در آمریکای شمالی بردارد، بخش‌های زیادی از کانادا را تصرف کند و با ورود به قرن 18میلادی، فعالیت خود را از نیم‌کره‌ی غربی به نیم‌کره‌ی شرقی و افزایش حضور و نفوذ در شرق به ویژه در هندوستان متمرکز و مستعمرات را «به پرتگاه مرگ و نیستی نزدیک کرد»(ویل دورانت، اختناق هندوستان، ترجمه‌ی نامور، تهران، گام، 1336، ص 21.)
انگلیس از قِبَل غارت منابع و معادن هند، توسعه ای پیدا کرد که به اشغال سایر مناطق حریص شد و عبارت خورشید هیچ‌گاه در بریتانیا غروب نمی‌کند، در توصیف آن بکار گرفته شد.
1-2. نژاد پرستی و ناسیونالیسم گرایی منفی
بریتانیا مدعی بود، نژاد انگلوساکسون باید بر دنیا حکومت کند با تکیه بر همین تز در قرن 19 میلادی منافع و فعالیت‌هایش را در سراسر قاره‌ی آسیا گسترش داد و به گسترش روابط تجاری با چین، سنگاپور، هنگ‌کنگ و مالزی پرداخت. (مسعود چلپی و غلامرضا عظیمی، مطالعه‌ی تطبیقی‌ـ‌تاریخی رابطه‌ی ساختار سیاسی با توسعه‌ی اقتصادی (ایران، چین و ژاپن 1800-1920)، جامعه‌شناسی ایران، بهار 1386، شماره‌ی 29، ص 24 و 25.)
1-3. حمایت ازدیکتاتوری و دست نشانده ها و کودتا علیه حکومتهای مردمی
از آغاز 1880میلادی که انگلیس وارد رقابت با دیگر قدرت‌های استعماری، به ویژه فرانسه، برای نفوذ و تسلط در ایالات امپراتوری عثمانی شد.
بریتانیا در دهه‌های نخستین قرن بیستم به عنوان قدرت پیروز در جنگ جهانی اول، با کنترل مستعمرات سابق آلمان، به ترسیم دوباره مرزهای منطقه‌ی خاورمیانه و تشکیل دولت‌های جدید با حاکمان دست‌نشانده مبادرت ورزید (بیورلی میلتون ادواردز، سیاست و حکومت در خاورمیانه، ترجمه‌ی رسول افضلی، تهران، بشیر علم و ادب، 1382، ص 37 تا 40.) و تا زوال آفتاب امپراطوری بریتانیا در جنگ دوم جهانی ادامه داشت. (سر دنیس رایت، انگلیسیان در ایران، ترجمه غلام حسین صدری افشار، تهران، اختران، 1383، ص 10 تا 12.)
طراحی کودتای سوم اسفند 1299و سرنگونی احمد شاه، گام اول استعمار انگلیس در ایران برای اجرای نقشهای بود که برای خاورمیانه در نظر داشت. ایجاد دولت های نظامی حامی انگلستان در منطقه و فراهم کردن شرایط مهاجرت گسترده یهودیان به فلسطین و سپس تأسیس رژیم صهیونیستی در آن سرزمین، هدف اصلی انگلستان در خاورمیانه بود. کودتاهای زنجیره ای در مصر، الجزایر، پاکستان و... از جمله اقدامات ضد دموکراسی و حمایت از دیکتاتوری ها است.
1-4. سیاست فرقه سازی
فرقه سازی در جهان؛ ازجمله در ایران، جزء رخدادهای مسلم دوران استعمار پیر است. (شوقی افندی، قرن بدیع، ج3، ص297، تهران موسسه ملی مطبوعات امری دکتر زاهد زاهدانی، نقل از بهائیت در ایران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص225.)
ظهور فرقه ضالّه بهائیت به رهبری عباس افندی؛ به عنوان سادهترین مذهبی که اصول آن در ماتریالیزم، کمونیزم و لاقیدی، خلاصه می‌شد. (اسناد وزارت امورخارج? انگلیس، پرونده شماره 379ـ60ـ152، به نقل از: حقوق بگیران انگلیس در ایران؛ اسماعیل رایین، تهران: انتشارات جاویدان، 1362، ص12.)
فرقه ضالّه وهابیت؛ به رهبری محمد بن عبدالوهاب (اسناد وزارت امورخارج? انگلیس، پرونده شماره 379ـ60ـ152، به نقل از: حقوق بگیران انگلیس در ایران؛ اسماعیل رایین، تهران: انتشارات جاویدان، 1362، ص12.) از جمله ره آوردهای دوران استکبار انگلیس است.
1-5. استحاله فرهنگی از طریق ترویج فحشاء و اشاعة مواد مخدر
«برادران شِرلی» در دوره صفویه، تریاک را در ایران رواج دادند و در دوره قاجار با رواج هرچه بیشتر اعتیاد با هدف تضعیف نیروی جسمانی و شخصیت افراد جامعه، خارج نمودن آنها ازصحنه فعالیت سازنده، تضعیف عزت نفس، زمینه سلطه و غارت را فراهم نمودند(مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مواد مخدر به روایت اسناد ساواک شاکری، عبدالحسین، مواد مخدر و اعیتاد، نشر گوتنبرگ، ص48.)
همچنین سیاست صادرات تریاک به چین از سوی انگلیس در سال 1839میلادی. نیروی دریای انگلستان دوجنگ با عنوان جنگ تریاک، به منظور تثبیت سلطه سیاسی خود به چین تحمیل کرد. (مسعود چلپی و غلامرضا عظیمی، مطالعه‌ی تطبیقی‌ـ‌تاریخی رابطه‌ی ساختار سیاسی با توسعه‌ی اقتصادی (ایران، چین و ژاپن 1800-1920)، جامعه‌شناسی ایران، بهار 1386، شماره‌ی 29، ص 24 و 25.)
1-6. دین ستیزی و مبارزه با مظاهر دینی
کتاب «چگونه اسلام را نابود کنیم؟» نقشه راه «دبیرکل وزارت مستعمرات انگلیس برای فروپاشی دین اسلام در جهان بویژه در منطقه خاورمیانه به عنوان مهد ادیان الهی تدارک دیده شده بود. این نقشه یک نمونه کوچک از تلاش های برنامه ریزی شده در مسیر پروژه دین ستیزی و اسلام ستیزی از ناحیه استکبار بریتانیا برای از میدان بدرکردن دین و نخبگان دینی در حوزه مدیریت و سیاست در قرن نوزدهم بود.
زیرا طی دوازده قرن، مسلمانان بر اوضاع مسلّط بودند و هر هجومی را از خود دور میساختند. امروز حکومت انگلیس در فکر این است که اسلام را از درون و با نقشه قبلی و مطالعة دقیق و به مرور زمان نابود سازد که این نقشه از طریق نفوذ در بین مسلمانان و ایجاد مدارسی به منظور تربیت فرزندانشان، ساختن کلیساها و ترویج شراب و قمار و فحشا در میان آنان عملی می شود.
باید جوانانشان را نسبت به دینشان مشکوک ساخت و میان حکومتهای مسلمانان اختلافاتی ایجاد کرد و خانههای رؤسای آنها را با زنان زیبای مسیحی پرکرد تا شوکتشان ضعیف شود و دینداری آنان رقیق گردد و الفت و وحدتشان از بین برود. (دستهای ناپیدا، خاطرات مستر همفر جاسوس انگلیس در کشورهای اسلامی.)
«تلاش دویست ساله دستگاههاى استعمارى برای منزوى کردن و فراموشى اسلام» در کشورهاى اسلامى از اهداف استعمار است! آنها قبل و بعد از آن نیز پول هاى گزافى خرج کردند تا اسلام در درجه اول از صحنه زندگى، و در درجه دوم از ذهن و عمل فردى انسانها خارج شود؛ چون مىدانستند این دین، بزرگترین مانع در راه چپاول قدرت هاى بزرگ و استکبارى است و در شرایط فعلی نیز پس از بیست سال که از انتشار کتاب آیات شیطانی، ملکه انگلیس به نویسنده این کتاب لقب «سِر» و منصب «شوالیه گری» اعطا می کند. تولید و انتشار 200هزار و بیش از 143میلیون اصطلاح در فاصله زمانی از سال 1998 تا 2009میلادی، در مورد اسلام و مسلمانان، ترویج دهنده تصویری منفی از دین اسلام و اقلیت مسلمان در بریتانیا است.
1-7. سیاست یکسان سازی فرهنگی
استعمارگران اروپایى با تسلّط بر آسیا، آفریقا و آمریکاى لاتین؛ ملت هاى آن مناطق را ذلیل کردند؛ فرهنگ آنها را، هویّت آنها را، ثروت آنها را به تاراج بردند؛ حتى زبان آنها را، خطّ آنها را، سابقه و سنّت آنها را زیر پا له کردند. ملتها را ذلیل کردند؛ آنها را دوشیدند؛ ثروت آنها را غارت کردند؛ فرهنگ آنها را نابود کردند. فقط ثروت مادّى نبود؛ ثروت معنوى آنها را هم گرفتند و زبان خود را بر آنها تحمیل کردند. زبان رسمى امروز دولت هاى هند و پاکستان و بنگلادش که مجموعاً شبه قارّهى هند قدیم است که مستعمرهى انگلیس بود، انگلیسى است! آن منطقه ده ها زبان محلى داشته است؛ این زبان ها را تا آنجایى که توانستند، منسوخ کردند و از بین بردند. یک ملت، زبان خود را که از دست داد، یعنى از گذشتهى خود، از تاریخ خود، از سنّت هاى خود و از میراث هاى گران قدر خود منقطع و جدا مىشود و از آنها بىخبر مىماند.
1-8. جلوگیری از رشد و توسعه و تحولات مثبت
جلوگیری از رشد و پیشرفت علمی کشورها و محدودیت قائل شدن برای تحصیل دانشجویان در کشور استعماری و مخالفت با کارهای زیرساختی در مستعمرات و مناطق تحت قیمومیت. قرن بیستم میلادى، قرن تحوّلات عظیم اجتماعى و سیاسى است. ملت ها هرکدام برحسب موقعیت، شرایط، استعداد و هوشیاریشان، زودتر یا دیرتر، به تحوّلات عظیمى دست پیدا کردند. از جمله اقدامات قدرت های استکباری برای ایجاد محدودیت های علمی در مستعمرات، ترور نخبگان و دانشمندان ملی و علمی است؛ مثلا ترور نافرجام شیخ فضل الله نوری توسط«کریم دواتگر.» همچنین؛ «توطئه قتل امیرکبیر.»
1-9. مقابله و سرکوب نهضت های رهایی بخش
مقابله با نهضت جنگل، به رهبری میرزا کوچک خان. مقابله با قیام دلیران تنگستان، به رهبری رئیس‌علی دلواری در سوم سپتامبر 1915. انحراف در مسیر جریان مشروطیت و شهادت شیخ فضل الله، ترور سیدعبدالله بهبهانى و منزوی کردن سید محمّد طباطبایى. نهضت ملی شدن صنعت نفت به رهبری آیت الله کاشانی و مصدق.
1-10. برنامه ریزی برای تجزیة و تغییر نقشه سیاسی جهان
نقش انگلیس در جدایی افغانستان از ایران(معاهدة پاریس (1273/1857م)، بحرین از ایران، تصرف جزایر سهگانه «تنب بزرگ» و «تنب کوچک» و «ابوموسی»، تجزیه امپراطوری عثمانی، تغییر ماهیت دولت فلسطین که درآن زمان تحت قیمومیت آنها بود.
2. مبارزه های ضد انگلیس گرایی (استکبار سنتی)
مبارزه با استعمار انگلیس، گستره جغرافیایی هند و چین و جهان اسلام را شامل می شد. شدیدترین مبارزات علیه سلطه گری انگلیس در هند و ایران در تاریخ ثبت شده است.
الف. مبارزه با سلطه درجهان اسلام
1. تحریم مظاهر غرب (تحریم پارچه ها و لباس های خارجی)
هنگامی که عده ای تصمیم گرفتند از راه ورود اجناس برخی از ممالک، فرهنگ غرب را در میان کشورهای اسلامی باز کنند؛ بسیاری از فقها از جمله آیات عظام سید اسماعیل صدر، حاج میرزا حسین، حاج میرزا خلیل، سید محمد کاظم طباطبایی، حاج میرزا محمد غروی شریبانی، حاج شیخ حسن ممقانی، حاج میرزا حسین نوری و میرزا فتح الله شیرازی معروف به شریعت اصفهانی، فتوا به تحریم آنها می دهند.
مرحوم آخوند خراسانی با صدور فتوایی اعلام کردند: « بر عموم رعایا و قاطبه مسلمین لازم و متحم که... تأسی و متابعت نمایند و لباس ذلت را از خود خلع و ملبس به لباس عزت البسه اسلامیه، صاحب شرع را خشنود دارند».
از جمله این علما آیت الله سید محمدکاظم یزدی که طی فتوایی فرمودند: «بی شک شایسته و مناسب و به موقع و به محل است که عموم مؤمنین و کافه متدینین از هر صنف و هر نوع، هر یک به قدر مقدور به وجه میسور در تشبه اساسی و ترویج این امر اهتمام و بذل جهد و صرف همت نمایند و مهما امکن از البسه و اقمشه خارجه متحرز باشند بکله. سزاوار این است که در سایر جهات، حرکات و سکنات و کیفیات لباس و حکام و شراب و گفتارورزی و کردار از وضع و طرزکفار خود را بر حذر و برکنار دارند»
2. مبارزه با دخالت انگلیس در کشور عراق
پس از آن که انگلستان در پی شکست در عراق حمایت خود را از نامزدی فیصل، با هدف تداوم بخشیدن به سلطه خود در این کشور اعلام کرد. بسیاری از فقها از جمله آیت الله خالصی، انتخابات را تحریم کردند به گفته محقق نایینی:«ما انتخابات و شرکت مردم عراق در آن را تحریم کرده ایم و کسی که در انتخابات شرکت جوید و یا کمترین کمکی بدان کند، دستور خدا و پیامبر و اولیا را زیر پا گذاشته است».
همچنین آیت الله حکیم در راستای مبارزه با نفوذ کافران و عقاید الحادی درکشور اسلامی عراق می نویسد: «لایجوز الانتماء الی الحزب الشیوعی فان ذالک کفر و الحاد او ترویج الکفر پیوستن به حزب کمونیستی جایز نیست؛ چون پیوستن به آن کفر و بی دینی و یا تبلیغ بی دینی است».
3. مبارزه علیه استعماردرایران
3-1. واقعه تحریم تنباکو
هنگامی که براساس قرارداد رژی، با انحصار تجارت تنباکو به این شرکت در ایران، علاوه بر سلطه پنجاه ساله اقتصادی انگلیس، زمینه سلطه سیاسی انگلیس نیز بر ایران فراهم می‌شد. میرزای شیرازی با صدور حکم یک سطری «الیوم استعمال توتون و تنباکو بای نحو کان در حکم محاربه با امام زمان (عج) است» و پیروی مردم از این مرجع، شاه قاجار مجبور شد این امتیاز را لغو کند.
مورد دیگر واکنش «شیخ فضل‌الله نوری» به پیشنهاد پناهنده شدن به سفارت انگلیس است، که فرمودند: چه‌طور ممکن است که صاحب شریعت که من یکی از مبلغین احکام آن هستم، اجازه فرماید به خارج از شریعت آن پناهنده شوم؟ آن‌گاه آیه «وَلَن یجْعَلَ اللهُ لِلْکافرینَ عَلَی الْمومنینَ سَبیلا» را تلاوت کرد.
2. حکم جهاد و بسیج عمومی علیه انگلیس
حکم جهاد«آیت الله سید عبدالحسین لاری» در جنگ جهانی اول علیه استکبار انگلستان که شهر بوشهر را به اشغال خود در آورده بود واجب عینی فوری است. هر کس تخلف و تقاعد از این جیش مجاهدین و از این جهاد اکبر و نهی از منکر نماید، کانّ تخلف از جیش اسامه و امام(ره) عصر نموده است.
1. حکم جهاد علیه ایتالیا و روسیه و انگلیس
آیت الله سید محمد کاظم یزدی در مقام بیان وجوب مبارزه با اشغالگران کشورهای اروپایی و بیرون راندن آنها می فرماید: «در این ایام که دول اروپایی مانند ایتالیا به طرابلس و ... حمله نموده و از طرف روسها شمال ایران را با قوای خود اشغال کرده اند و انگلیس ها نیز نیروهای خود را در جنوب ایران پیاده کرده اند و اسلام را در معرض خطر نابودی قرار داده اند، بر عموم مسلمین، از عرب و ایرانی، واجب است که خود را برای عقب راندن کفار از ممالک اسلامی مهیا سازند... زیرا این عمل از مهم ترین فرائض اسلامی است»
2. فتوا به ملی شدن صنعت نفت در ایران:
«آیت الله خوانساری» جهت قطع دست اجانب و بیگانگان از اقتصاد کشور اسلامی و به ویژه شاهرگ آن، یعنی صنعت نفت، با صدور فتوایی فرمودند:« اگر این حکم را قبول نکنند، رد قول پیغمبر خداست. دیگر چه جای عذری برای ما باقی می ماند. خصوصاً به اینکه مثل حضرت مستطاب «آیت الله کاشانی» ـ دامت برکاته که از مجتهدین عادل و با شهامت و دلسوز و فداکار برای مصالح دین و دنیای مردم اند، با این همه جدیت و ترغیب و تحریص مردم را بیدار می کنند، دیگر مجال عذری برای کسی باقی نمی ماند.
ب: مبارزه جهانی با استکبار انگلیس
1. مبارزات استقلال طلبانه گاندی و آزادی خواهان هندی:
نهضت استقلالطلبی در شبه قاره هند در سالهای دهه1930 میلادی اوج گرفت و طی سالهای جنگ دوم جهانی قدرت بیشتری یافت. تا این که هند و پاکستان پس از 200 سال تحمل استعمار در پانزدهم اوت 1947میلادی با هدایت گاندی در هند و محمدعلی جناح در پاکستان توانستند استقلال خود را بدست آورند.
2. مبارزه چین با استکبار انگلیس
مورد دیگر مبارزه چین با استکبار انگلیس، تحمل هزینه های دو جنگ مهم با انگلیس، بر سرصادرات تریاک به این کشور توسط استعمار انگلیس بود.
دوره دوم: استعمارنو و سایه استکبار دوقطبی در روابط بین الملل
از اواخردهه1940میلادی تا اواخر دهه 1980 میلادی منازعه و رقابت میان آمریکا و اتحادجماهیرشوروی، نظام دو قطبی برجهان مستولی کرده بود. این دوره بدلیل بهره گیری از روش های سخت و نرم و استفاده از شیوه-های غیرمستقیم به عنوان استعمارنو معروف است. استعمارنو یا استعمار غیرمستقیم برخلاف استعمار سنتی، تسلط خود برجوامع را از راه قدرت نرم بویژه از منفذ«تخدیر فرهنگی» تحصیل می کند، مهمترین ابزار آن نیز ابزار رسانه است.
در این نوع استعمار، کشورها در عین برخورداری از استقلال سیاسی ظاهری، مستعمره هایی به حساب می آیند که به جای اشغال سرزمین شان، حاکمیت شان در اشغال قدرت های سلطه است.
ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی به عنوان مصادیق استعمارنو، در سایه نظام دوقطبی خودساخته، چهل سال جهان را درگیر جنگ سرد، اشغالگری و نابسامانی همه جانبه کرد و فرهنگ و رویه اقمار سازی را به عنوان یک قاعده بر روابط بین الملل مشروعیت بخشید.
کشورهای جهان نیز ناچار به زیست در سایه یکی از دو قدرت سلطه گر و استکباری بودند.
چهاردهه حاکمیت نظام دو قطبی، موجب شد تا شکل رسمی استعمار از خاورمیانه رخت بر بندد، ظهور جنبش ها و جریان های ضد استعماری باعث شد تا دو قدرت اصلی یعنی شوروی و آمریکا با پذیرش استقلال ظاهری سرزمینی، تسخیر سیستم سیاسی را جایگزین اشغال سرزمین کنند.
چرا دو ابرقدرت شوروی و آمریکا در این دوره نماد استکبار بودند؟
سوالی که در این قسمت مطرح است این است که چرا دو ابرقدرت شوروی و آمریکا در این دوره نماد استکبار بودند؟ با مروری بر رفتار و عملکرد این دو قدرت استعماری به این نتیجه روشن می رسیم که این دو قدرت، غالب شاخصه های لازم قدرت استکباری را دارا بودند.
گفتمان غالب«لیبرالیسم و سوسیالیسم»، برخورداری از اقمار و مستعمره، توسعه طلبی و سلطه گری، مدیریت دو جنگ مخرب جهانی و کشتار حدود هفتاد میلیون نفر، تجزیه سرزمین های در اختیار(لهستان)، آلمان، کره، و...، مخالف با نهضت های رهایی بخش و استقلال طلبانه، فرقه سازی و مبارزه با ادیان، یکسان سازی فرهنگی در جهان، اشغالگری و تحمیل موازین حقوقی و قانونی بر مستعمرات و...
